Nobel Ekonomi Ödülü'le layık görülen iktisatçı Daron Acemoğlu, 21 Aralık 2023'te Agos'tan Yetvart Danzikyan'a verdiği röportajda, meslektaşı Simon Johnson ile birlikte kaleme aldığı “İktidar ve Teknoloji: Bin Yıllık Mücadele” başlıklı kitap üzerine konuşmuştu.
Türkiye'nin bugün uyguladığı ekonomi politikasını bundan 10 ay önce değerlendiren Acemoğlu, sadece enflasyonu düşürerek Türkiye ekonomisini düzeltmenin mümkün olmadığını ifade ederek "sistem sorunu"na dikkat çekmişti:
"Türkiye’deki sanayi sistemi bozuk; verimli değil, üretkenliği düşük. Şirketler yeterince üretmiyor çünkü verimli çalışmıyorlar. Neden üretmiyorlar? Çünkü kurumlar bozuk, çünkü teknolojiyi doğru kullanmıyorlar; çünkü teknolojiye yeterince yatırım yapmıyorlar; insan kaynakları iyi değil çünkü yine kurumlar bozuk, eğitim sistemi bozuk... Yani tamamen sistem problemi var."
Düşüncelerimi Google mı kontrol etsin, otoriter devletler mi?
Yapay zekanın da hayatımıza dahil olmasıyla birlikte yem otoriter rejimlerle hem de liberal sistemlerle mücadele etmemiz gerektiğini savunan Acemoğlu, şunları dedi:
"Birçok insan, bilgili insanlar, bu teknolojileri demokratikleştirici ya da büyük şirketlerin gücünü kıracak ya da daha çok desantralize edecek şekilde bilgi sürecini ve üretim sürecini değiştirecek teknolojiler olarak gördük. Ama sonunda bunların hiç biri ortaya çıkmadı. Niye? Bu insanlar hayal mi görüyorlardı? Hayır. Ben bunların hayal gördüğünü düşünmüyorum.
Onların teknik olarak düşündüğü şeyler mümkündü ama devletlerin ve şirketlerin etkilerinin ne kadar yüksek olduğunu görmediler ve bu büyük şirklerin ve devletlerin etkilerinden dolayı bekledikleri ortaya çıkmadı. Aslında ilk kullanımlarında Filipinler'de, Mısır'da bunları gördük ama ondan sonra otoriter devletler buna el attılar.
Örneğin Çin düşünce özgürlüğünü kısıtlıyor bunu artık herkes kabul ediyor ama şu görülmüyor: aynı teknolojiyi Amazon ya da Google kontrol ederse aynı şekilde, aynı tekelleşme ile? Tabii ki Google Çin Komünist Partisi gibi yanlış söyleyen kişileri hapse atmayacak ama başka bir şekilde bu bilgiyi kullanıyor tekel olarak kullanıyor. Bunların ekonomik, politik, sosyal sonuçları var.
Google'dan sonra Facebook ve diğer sosyal medya ağları geldi. Aynı sisteme bağlı olarak kullanıyorlar, aynı şekilde para yapmaya çalışıyorlar, kişiselleştirilmiş bilgilerle yapılan reklamlarda ama aynı zamanda insanların düşünce şeklini değiştiriyorlar. Peki Google'ın mı benim düşünce şeklimi kontrol etmesi daha iyi yoksa Çin Komünist Partisi'nin mi ? Büyük olasılıkla Google daha iyi ama o da çok iyi bir şey değil. Bunları tartışmak istiyoruz. Birey yine daha güçsüz ve yaptığımız seçimler yine çok kısıtlanmış durumda.
"ABD'de sendikalar yapay zekayla eksperlerle çalışmaya başladı"
Daron Acemoğlu, iki büyük güç olan siyaset ve teknoloji şirketlerinin parçalanması ya da dengelenmesini neyin sağlayabileceğine ilişkin soruya da özetle şöyle yanıt veriyor:
"Siyasi açıdan radikal devrim gibi bir değişim olmadan bunu kırmak çok zor. Ama Amerika'daki rüzgarlar denetime doğru kaymaya başladı, özellikle Demokratlar arasında ama Cumhuriyetçiler arasında da aynı şeyi görüyorsunuz. Bir çok politikacı da artık bu şirketlerin denetlemesi gerektiğini onların hem ekonomi hem de demokrasi üzerindeki etkilerinin ya da ruhsal sağlık üzerindeki etkilerinin ne kadar negatif olduklarını konuşmaya başladılar.
Tabii ki Çin'den farkı olarak Amerika'da başka güç eksenleri de var, yani işçiler, sivil toplum, demokratik süreçte insanların oy vermesi var, kamuoyu var ve bunlardan gelen tepkiler yavaş, yavaş ortaya çıkmaya başladı.Ben kamuoyunun Amerika'da çok teknoloji yanlısı olduğunu düşünüyorum ama ona rağmen teknoloji şirketlerinin yaptığı bazı problemleri açık açık yazmaya başladılar, bu da etkili olmaya başladı.
Umutlu olmayalım ama diyelim ki içimizde ufak bir umut da olsun. Şöyle söyleyeyim biz bu kitabı yazmaya başladığımız kafamda olan son bölümdeki çarelerden bahsedeyim. O çareler içinde en zor, en olasılığı düşük hangisi diye sorsaydınız bundan 4 sene önce, işçi sendikalarının teknoloji üzerinde sesi olması derdim. Şu anda bu gerçekleşti Amerika'da. Yani senatörlerle konuşuyorlar, işçi sendikaları kendi içlerinde yapay zekayla eksperlerle çalışmaya başladılar, birçok işveren işçilere de danışma kararı aldı. 2-3 sene öncesine kıyasla 180 derece dönüşüm.
"Sol, eğitimli elitin partileri haline geldi"
Daron Acemoğlu, çağımızda kapitalizmin geldipği noktayla ilgili olarak da şu ifadeleri kullanıyor:
“Kapitalizm tek başına her şeyi açıklayan bir kavram değil artık. Mısır, Arjantin, Türkiye, İsveç, ABD bunların hepsi kapitalist. Ama bir yandan da aralarında o kadar büyük fark var ki. Bu yüzden ben, 'Nasıl doğru bir piyasa ekonomisi oluşturulmalı', 'Ne tür teknoloji rotası istiyoruz' gibi soruları sormanın daha anlamlı olduğunu düşünüyorum.
Bu açıdan Amerikan türü bir piyasa ekonomisinin çıkmaza girdiğini görüyorum. Ama İsveç, Norveç, Danimarka türü bir sosyal demokrasinin de zorluklar çektiğini görüyorum ve bu açıdan sizin sorunuz 'Yeni bir sosyal demokrasi alternatif olabilir mi' ise buna yanıtım kesinlikle evet.
Sosyal demokrasi kendi yolunu kaybetti. Şu anda Amerika’da da Avrupa’da da sol partiler tamamen eğitimi yüksek bir elitin partileri haline gelmiş durumdalar. Bunların işçilerden aldığı oy oranı düşüyor, üniversitelinin oy oranı artıyor. Bu çok daha değişik bir sol ve bu sol, işçilerin tüm problemlerini kendi içine alıp çözüm üretecek politikalar ortaya atamıyor. O yüzden solun da gerçekten yeniden yapılanması gerektiğini düşünüyorum."