Ulusal Kazak edebiyatının kurucusu ve en önde gelen temsilcisidir Abay Kunanbayev. Çingiz Dağları’nda doğup büyümüş ve yaşadığı coğrafyanın güzelliklerini eserlerine yansıtmıştır.(1) Gücü olmayan kızgınlık, sözünden dönen aşık, öğrencisi olmayan bilgin hiçtir diyen Kunanbayev, 13 yaşında iken hacca gidecek olan babasının yerine boyun idaresini ele almıştır. Daha sonra ülke sorunlarıyla ilgilenmiş ve eserlerinde toplumcu eserler kaleme almıştır. Kunanbayev, adalet konusuna oldukça önem veren biriydi. Bu yüzden babası ile bile ters düştüğü oluyordu. Adalete olan inancından dolayı yaşadığı yerde güvenilir bir insan olarak bilinirdi. (2)
Kunanbayev yazdığı eserleri besteleme kabiliyetine de sahipti. 40’ın üzerinde kendi şiirlerini bestelediği eserleri vardır. Kazak halk müziğinde hâlâ onun eserleri seslendirilir. Şiir çalışmalarında ise Rusça’dan çevirdiği eserlerin yanında genelde Kazakça yazdığı eserler vardır. (3) Özellikle Tolstoy, Puşkin ve Lermontov gibi Rus yazarlardan etkilenmiştir.(4)
Rıdvan Öztürtürk Abay Kunanbayev’i şöyle tarif etmektedir:
“XIX. yüzyılın ikinci yarısında, Çarlık Rusyası´nın sömürgesi altında yaşayan Kazaklar arasında yetişen büyük mütefekkir, millî şair Abay (İbrahim) Kunanbayev, içinde doğup büyüdüğü toplumun geri kalmışlığına kafa yormuş ve bu konuda çözüm üretmeye çalışmıştır. Toplumun topyekûn yeniden inşasının ancak eğitim seferberliği ile mümkün olacağını tespit etmiş ve toplumun her kesiminde ne tür bir eğitim yapılanmasının gerektiğini şiirlerinde ve hikâyelerinde dile getirmiştir. Yaşadığı dönemdeki medreselerde verilen eğitim onun amaçlarından uzaktaydı. O, toplumda gerçekleşmesini istediği değişiklikleri uygulamak için, boy beyi olan babası ile ters düşmekten bile çekinmemiştir.” (5)
Kunanbayev’in, hayattaki en yüce amacı halkının kültür seviyesinin Avrupa medeniyetleriyle aynı düzeye gelmesi idi. Aynı zamanda Kunanbayev’de büyük bir insan sevgisi de vardı. Kara Sözler kitabında insana olan sevgisi tüm açıklığıyla görülebilir. Aydınımızın bu kitabı Yusuf Has Hacib’in “Kutadgu Bilig”i kadar felsefidir. Kunanbayev, halkının medeniyet sıçraması yaşaması için büyük sıkıntılar çekmiştir. (6) Hatta Sovyetler Birliği yöneticileri ile de ters düşmüştür. Ancak yine de Sovyetler Birliği’nde Kunanbayev’in eserleri yasaklanmamıştır. Kunanbayev, şiirlerinde toplumun sosyal ve ahlaki sorunlarına değinmiştir. Şair ve düşünürümüz ülkesinde Batı tarzı eğitim verilmesi gerektiği yönünde de yazılar kaleme almıştır. Kunanbayev, yazdığı milliyetçi eserlerle Kazak dilinin en önemli şairleri arasına yerleşmiştir.
Kunanbayev, Alaş Hareketinin de esin kaynağı olmayı başarabilmiş bir aydındı. Hakkında Kazakları 1980’li yıllarda bir de film çekilmiş ve hayatı romanlara konu olmuştur. 2020 yılı Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı tarafından Abay Kunanbayoğlu yılı ilan edilmiştir.
Yazımı aydınımızın şu sözleri ile bitirmek istiyorum:
“Bütün insanoğlunu rezil eden üç şey vardır. Onlardan kaçmak gerekir: Evvela cahillik, ikincisi üşengeçlik, üçüncüsü zalimlik.
(Külli adam balasın kor kılatın üş narse bar. Sonan kaşpak kerek: Aveli nadandık, ekinşi erinşektik, üşinşi zulımdık.)” (7)
Kaynakça
- Sosyalist Kültür Ansiklopedisi, Cilt:1, May Yayınları, İstanbul.
- https://www.ayarsiz.net/abay-kunanbay/ Son Erişim Tarihi: 16.09.2023.
- https://www.ayarsiz.net/abay-kunanbay/ Son Erişim Tarihi: 16.09.2023.
- Ali Abbas Çınar, “Büyük Kazak Şairi Abay Kunanbayev (1845-1904)”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (3), 1997, s. 120.
- Rıdvan Öztürk, “Kazak Milli Şairi Abay (İbrahim) Kunanbayev’in Pedagojik Görüşleri Üzerine Bir İnceleme”, SUTAD, (41), 2017, s. 39-51.
- Ahmet Yıldıztaş-Ayşe Dinç, “Kazak Edebiyatının Kurucularından Abay Kunanbayev’in Kara Sözder (Sözler) Adlı Eseri ve Bu Eserde Ele Alınan Temalar”, SOBİDER, (24), 2018, s. 361-368
- Yunus Emre Tansü-Burak Yalçın, Abay Kunanbayev ve Ülküsü, İKSAD, Ankara, 2021, s. V.