İttihatçılar içerisinde yer alan Cemal ve Talat Paşa ile birlikte Türk siyasi tarihinde önemli bir rol üstlenmiş şahıslardan birisi de Enver Paşa idi. İttihatçılar II. Abdülhamit istibdadına karşı özgürlük getirmek için yola çıkmışlardır. İttihatçıların önemli özelliklerinden birisi de Abdülhamit düşmanlığıydı. Enver Paşa’da saraya damat olmadan önce hayatının en büyük hayalinin Abdülhamit’i öldürmek olduğunu dile getirmiştir. İttihatçı kadrolar her ne kadar devlet yönetiminde tecrübesiz olsa da vatansever insanlardı. İlber Ortaylı’nın ifadesiyle İslam ülkelerinde bir örneği olmadığı için özenilen bir hareketti.
Enver Paşa özellikle yeni nesil tarafından oldukça popülerleştirilen bir figür olmuştur. Aynı zamanda hakkında çok fazla şey söylenen bir insandır. Mağlubiyetlerinin yanında başarıları da vardır. Örneğin; Balkan Savaşlarından sonra gençleştirdiği ordu, Kurtuluş Savaşı’nı kazanmıştır. Atatürk ile ilişkileri de her zaman tartışılmıştır. İkisinin birbiri ile rekabet hâlinde olduğu da söylenmiştir. Ancak Enver’in Harbiye Nazırı ve Başkumandan Vekili olduğu yıllarda henüz yarbay rütbesinde olan Mustafa Kemal Paşa’yı kıskanması pek de mümkün değildir. (1) Mustafa Kemal Paşa’nın Libya’da savaşırken Enver Paşa ile çatışma içerisinde olduğu söylenmiştir ancak elimizde bununla ilgili resmi bir kanıt yoktur. (2) Örneğin; Kazım Karabekir Paşa’nın Enver hakkında söyledikleri mevcuttur. Karabekir Paşa Enver hakkında “diktatör”, “merhametsiz” gibi sıfatlar kullanmıştır. (3)
Birinci Dünya Savaşı kaybedildiğinde Enver Paşa, öncelikle Türkistan’da milli bir devlet kurmanın hayallerini kurmuş daha sonra ise emperyalizmin baskısından kurtulmuş bir İslam dünyası tahayyülüne girmiştir. (4) Bu bilgileri Enver Paşa’nın Cemal Paşa’ya 1920’nin Ocak ayında yazdığı mektuptan anlıyoruz. (5) Mustafa Kemal Paşa ise Enver Paşa’ya yazdığı mektupta Pan-İslamist hareketlere girişerek Rusları ve İngilizleri kışkırtmaması gerektiği yönünde Enver Paşa’yı uyarmıştır. Ancak Cemal Paşa’da Enver Paşa’ya yazdığı mektuplarda ona destek vermiştir. Enver Paşa yurt dışında fikirlerini tatbik edebilmek için bir cemiyet ve siyasi parti kurmuştur. Bu kuruluşların amacı İslam dünyasını emperyalizmden kurtarmaktı. Enver Paşa’nın Ruslarla ters düşüp Afganistan’a geçmesi de tamamen Pan-İslamist düşüncelerinden dolayı idi. Enver oraya gittiğinde kendisini halife olarak tanıtmıştır. Ancak Enver Paşa’nın Birinci Dünya Savaşı’nda Alman emperyalizmi ile işbirliği yapması inandırıcılığını kaybetmesine yol açmıştır. Ayrıca Rusların Enver Paşa’yı Anadolu hareketinin lideri olan Mustafa Kemal Paşa’ya karşı koz olarak kullanılması da büyük tepkilere yol açmıştır. Enver bir nevi ordusuz generaldir. Enver Paşa’nın Orta Asya anılarında yazdığı mektuplara bakıldığında hiçbir şekilde Turan düşüncesi olmadığı görülecektir. Enver Paşa Orta Asya macerasını Müslümanları kurtarma misyonuyla açıklamıştır. Livâyü’l İslam’daki makalelerinde sürekli olarak İslam’ın kurtuluşu vurgusu yapmıştır. (6) Türkiye’deki Türkçüler ise maceranın Türkistan’da başlaması hasebiyle Enver Paşa’yı Turancı yapmıştır. Ancak bu yanlış bir değerlendirmedir. Enver Paşa Afganistan’a gittiğinde ciddi bir bağnazlıkla karşılaşmıştır. Hatta eşi Naciye’nin fotoğrafını bile haram kabul ettikleri için yakmak zorunda kalmıştır. Enver oraya gittiğinde kim olduğunu ve amacının ne olduğunu bölge halkına anlatamamıştır. (7)
Son tahlilde Birinci Dünya Savaşı’na girerken de Almanlar Osmanlı Devleti’ni cihat ilan etme yönünde telkinlerde bulunmuşlardır. Cihat ilan etmekle tüm Müslümanların İttifak devletleri safında savaşa gireceğini ummuşlardır. Ancak bu gerçekleşmemiştir. Enver Paşa’nın Turancı mı İslamcı mı olduğunu kendi yazdığı mektuplardan ve siyasi faaliyetlerinden anlıyoruz. Enver Paşa gerek mektuplarında gerekse siyasi faaliyetlerinde İslam birliği düşüncesiyle hareket etmiştir. Mücadeleyi Orta Asya’dan başlatması onun Turancı olduğu anlamına gelmemektedir. Enver Paşa gittiği yerde de hoş karşılanmamıştır. Yabancı biri olduğu kendisine sürekli olarak hissettirilmiştir. Dolayısıyla Enver Paşa’nın Turancılığı doğru bilinen yanlışlardandır.
Bu konuyla ilgili Murat Bardakçı Bey’in arşiv belgeleriyle yazmış olduğu “Enver” adlı kitabı önerebilirim.
Kaynakça
- Murat Bardakçı, Enver, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2015, s.15.
- Bardakçı, age, s. 16.
- Bardakçı, age, s. 22.
- Bardakçı, age, s. 165.
- Bardakçı, age, s. 175.
- Bardakçı, age, s. 310-311.
- Bardakçı, age, s. 312.